Бүтээл

Доктор (PhD) Содномын.Лхагвасүрэн,  Доктор (PhD)Вандагийн Болормаа, Төрийн соёрхолт Н.Эрдэнэцогт нарын бичсэн энэхүү номыг бүтээхэд Мал эмнэлгийн хүрээлэн дээр жиллаж байсан доктор Күрики Шүнносүк‎э (2002-2004), мэргэжилтэн Кawahata Кёоко(2006-2008) нарын дэмжлэгээр Японы Засгийн Газрын Олон Улсын Хамтын Ажиллагааны Байгууллага (JICА) санхүүжүүлсэн байдаг.

Биологийн шинжлэх ухаанд хувьсгал хийсэн гэгддэг Полимеразын гинжин урвал (ПГУ)-ын  аргын давуу талыг  ашиглах нь ‎олон салбар шинжлэх‎ ухаанд зайлшгүй шаардлагатай болоод байгаа бил‎ээ.

Энэхүү бэсрэг номыг хүнсний гаралтай халдвар,  хордлогын оношлогоо, судалгаа, шинжилгээнд  ПГУ-ын аргыг хэрэглэх, э‎нэ  чигл‎‎элээр ажиллах сонирхолтой  судлаачид, лабораторийн ажилчид, ою‏утан сурагчдад  ПГУ-ын оношлогоонд зайлшгүй хэ‎рэглэгдэх э‎сийн ба генийн бүтэц, үйл ажиллагаа, молекул биологийн оношлооны  болон ПГУ-ын  үндсэн зарчим, ойлголтын талаар  бага ч атугай мэдлэг, мэдээлэл хүргэхийг  зорьсон байдаг. Номын практик ач холбогдол нь хүнсний гаралтай эмгэг төрүүлэгч зарим бактерийн кандидат генүүд, түүнийг илрүүлэх праймерийн мэдээлэлийг хүн мал эмнэлгийн салбарт анх удаа мэдээлснээрээ онцлог юм.

Тухайн лабораторийн техникийн чадавх, арга зүйн түвшин ямар байгаагаас тэр объектэд байгаа хүн, малын эрүүл мэнд, хүнсний аюулгүй байдал хамаарна.

Хөгжиж байгаа орнуудын хүн, малын эрүүл мэнд, хүнсний бүтээгдэхүүний баталгаажуулалт, шинжилгээний ур чадварыг хөгжилтэй орнууд хүлээн зөвшөөрдөггүйгээс үүдэн дэлхийн худалдаан дахь “техникийн саад тотгор”-ын тухй асуудал гарч ирдэг. Үүнийг арилгах нэг арга нь үндэсний ба олон улсын хэмжээнд магадлан итгэмжлэгдсэн лабораторийн  шинжилгээний үр дүнг хэрэглэснээр лабораторийн техникийн чадавхид итгэх механизм бүрдэн, сорилтын үр дүнг бусад орнууд харилцан хүлээн зөвшөөрөхөд хүрдэг.  Энэ нь бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээг олон улсын стандартад нийцүүлэн, дэлхийн эдийн засгийн либералчлал, зах зээлийн даяарчлалд нэгдэх шаардлагаас урган гарч байгаа юм.

Лабораторийн хөгжлийн үндсэн тулгуур гурван зарчим нь ажиллах хүчин, тоног төхөөрөмж, шинжилгээний арга зүй байдаг. Иймээс энэхүү гарын авлагад МЭАЦМШЛ-ийн удирдлага, техникийн шаардлага, шинжилгээний энгийн аргаас эхлээд молекулын биологийн арга хүртэлх арга зүйг онолын үндэс, мөн чанарт нь тулгуурлан тайлбарласан байгаа. Нэг дээж, нэг шалгуур үзүүлэлтийг тодорхойлохын тулд хичнээн олон арга мэднэ, хэрэглэнэ, төдий чинээ, үр дүнгээ, бас сонгосон аргаа  баталгаажуулж, эцэст нь үнэн зөв, найдвартай хариу гаргадаг. Иймээс энэхүү гарын авлага нь багаж тоног төхөөрөмжийн хүчин чадал багатай лабораторит хэрэглэх, энгийн ба сонгодог олон аргыг багтаасан бөгөөд цааш нь дэлгэрүүлэн ашиглах үндэсний ба олон улсын стандарт, харьцуулах зөвшөөрөгдөх хэмжээг заасан (лимитийн) стандартын жагсаалтыг хавсаргаж, аль ч шатны лабораторит ашиглах боломжтой болсон нь практикийн ач холбогдолтой билээ.

Хүн төрөлхтний орших, эрүүл амьдрахын эх үндэс нь хоол хүнс учраас түүнийг бэлтгэх, боловсруулах үйл ажиллагаа, хүн үүсч бий болсон цагаас хойш ямагт чухал байр суурийг эзэлж ирсэн. Монголчууд эрт дээр үеэс эхлэн бэлчээрийн буюу нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлж үхэр, хонь, ямааны махыг хүнсэндээ хэрэглэж ирсэн уламжлалтай.

Монголчууд  бие бялдар, оюун ухааныхаа хөгжлөөр өндөр байдаг нь олон зууны турш хүнсэндээ уураглаг, үнэ цэнэтэй улаан, цагаан идээг, нутаг ус, цаг агаар, аж амьдралынхаа ая зөнд зохицуулан бэлтгэн  хэрэглэж ирсэнтэй холбоотой юм.

Нийгмийн соёл иргэншил хөгжлийнхөө дээд шатанд хүрч, хүний амьдралын түвшин дээш гарсан ч мах нь хүнсний чухал бүтээгдэхүүн хэвээр байдаг. Дэлхийн зах зээл дээр махны эрэлт хэрэгцээ байнга өсөн нэмэгдэж байна. НҮБ-ын ХХААБ-ын судалгаагаар сүүлийн 10 жилд дэлхийн хүн амын махны хэрэгцээ, нийлүүлэлтэйсээ 34,6 хувиар илүү байна. Шувууны махны хэрэглээ 2050 гэхэд 2010 онд хэрэглэж байснаас 50, үхрийн мах 43, хонь, ямааны мах 30 хувиар тус тус өсөх хандлагатай байна.

Энэ бүхнээс үүдэн мах үйлдвэрлэлийг дэлхийн жишигт хүргэх, мэргэжлийн мал эмнэлгийн хяналт, үйлчилгээг бүрэн утгаар нь хэрэгжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай байна.

Иймд малчид, МАА мэргэжилтэн, мал бэлтгэн нийлүүлэгчид, үйлдвэрлэгчдийг мал бэлтгэх, төхөөрөх арга ажиллагаанд сургах, зөв дадал эзэмшүүлэх, малын эмч мэргэжилтүүдэд мал эмнэлгийн үйлчилгээг хэрхэн хэрэгжүүлэхэд нь туслах, махны хяналтыг олон улсын стандарт шаардлагад нийцүүлэхэд туслах үүднээс энэхүү гарын авлагыг гаргасан

Энэхүү гарын авлагыг Европын Холбоо, НҮБ-ын Хүнс, Хөдөө Аж Ахуйн Байгууллагын санхүүжилтээр Монгол Улсын Засгийн Газар, НҮБын Хүнс, Хөдөө Аж Ахуйн Байгууллага, Аж Үйлдвэрийн Хөгжлийн Байгууллагын хэpэгжүүлж буй “Монгол Улсад ажлын байр нэмэгдүүлэх нь: Хувийн хэвшлийн оролцоотойгоор мал аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүн болон хүнсний ногооны нэмүү өртгийн сүлжээг хөгжүүлэх (SECiM C2)” төслийн мэргэжлийн зөвлөх Малын их эмч, доктор (PhD), дэд профессор С. Лхагвасүрэн, Мах боловсруулах үйлдвэрийн технологич С. Энхбаяр, Монголын Махны Холбооны Гүйцэтгэх захирал Б. Очирбат, ХААИС, ЭЗБС-ийн багш Д.Кадирбек, ISO цуврал стандартуудын сургагч багш П. Цэцэгмаа нар боловсруулан гаргасан. Мал төхөөрөх, мах ангилан савлах, мах боловруулах үйлдвэрүүдэд мөрдөх олон улсын стандартууд, импортлогчдын шаардлагуудын талаар мэдлэг олгоход зориулсан.  Энэхүү номын практик ач холбогдол нь махны үйлдвэрийн технологи эрүүл ахуйн шаардлагыг хянах хяналтын хуудсыг бий болгож, Excel файлыг цахимаар авч хэрэглэх боломжтой болгосонд оршино. Энэ нь махны үйлдвэрлэл эрхлэгчид өөрийн үйлдвэрийн эрүүл ахуй, техник, технологийн шаардлагыг ямар түвшинд хангаж байгаагаа өөрөө үнэлж, үл тохирлыг засч залруулах, эсхүл шинээр үйлдвэр байгуулахаар шийдсэн бол анхнаас нь зөв төлөвлөн хэрэгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх зорилготой. Үнэлгээний хуудсыг махны техникийн зохицуулалтын төсөл,  “CAC RCP 58:2005 болон НАССР, MNS 5998:2009, MNS/ISO 22000 стандартуудын шаардлагууд, манай улсаас мах, махан бүтээгдэхүүн импортлогч орнуудтой тохирсон мал эмнэлэг, ариун цэврийн шаардлагууд дээр тулгуурлахын зэрэгцээ махны үйлдвэрүүдийн өдөр тутмын практик амьдрал дээр илэрдэг нийтлэг дутагдлуудыг харгалзан боловсруулсан.  Үнэлгээний хуудсыг технологийн онцлогоос хамааруулан “Мал төхөөрөх үйлдвэр”, “Мах ангилан савлах үйлдвэр”, “Мах боловсруулах үйлдвэр” гэсэн 3 төрлөөр боловсруулсан бөгөөд Мах маркет (Анхтуяа), Хүн од (Батзаяа), Дархан мийт фүүд (Алтан Оргил) компанийн мэргэжилнүүд идэвхтэй оролцон, бодит хувь нэмэр оруулсан байдаг.

Үнэлгээний хуудсанд үндэсний ба олон улсын стандарт техникийн баримт бичгийн шаардлагыг тусгахаас гадна

– МХЕГ, “Мал төхөөрөх, мах боловсруулах үйлдвэрүүдэд хянан магадлагаа явуулж итгэмжлэл олгох журам”-ын хавсралт

– МХЕГ, Мах боловсруулах үйлдвэрийг шалгах хяналтын хуудас

– СХЗГ, Баталгаажуулалтын газрын Махны үйлдвэрт НАССР тогтолцооны хэрэгжилтийг үнэлэх хуудас – Монгол, Итал, НҮБ-ын ХХААБ-ын хамтран хэрэгжүүлсэн “Махны чанар, аюулгүй байдлыг сайжруулах” төслийн хүрээнд хийгдсэн “Үйлдвэрлэлийн зохистой дадал хэвшсэн эсэхэд үнэлгээ хийх хяналтын хуудас”

– Yum брендийн бэлтгэн нийлүүлэгчдийг үнэлэх хуудас – IFS- List of audit requirements of International food standard зэрэг одоогоор манайд хэрэглэгдэж байгаа  үнэлгээний хуудсуудыг нэгтгэн оруулсан болно.

Экспортын зөвшөөрөл бүхий мал төхөөрөх үйлдвэртэй хамтарч төвийн бүсэд малын гоц халдварт өвчнөөс хамгаалсан аж ахуй байгуулан, махны экспортыг нэмэгдүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор НҮБ-ын Хүнс ХААБ-ын нэмүү өртөгийн сүлжээний махны салбарын дэд төсөл (GCP/MON/014/EC)-ийн хүрээнд  Дархан мийт фүүдс ХХК-ны  “Малын халдварт өвчингүй тусгаарласан аж ахуйн загвар төсөл” боловсруулах ажлыг Зөвлөх малын эмч доктор (PhD), дэд профессор С.Лхагвасүрэн, ХАА-н эдийн засагч, зөвлөх Д.Кдирбек нар  хийж гүйцэтгэсэн.

Төслийг Засгийн газрын 2017 оны 284 дүгээр тогтоол, МЭҮГ-ын даргын 2018 оны А/17 тоот “Малын гоц халдварт өвчингүй, тусгаарласан аж ахуйд мөрдөх мал эмнэлэг, хорио цээрийн зааварчилгаа” болон ДМАЭМБ-ын хуурай газрын кодын холбогдох заалтууд, ХХААХҮЯ-ны “Малын өвчингүй дэд бүсийн ерөнхий төлөвлөгөө”-ний жишиг үнэлгээ,  Засгийн газрын 1994 оны 8 дугаар тогтоолын 1-р хавсралт, “Үндсэн хөрөнгийн элэгдэл тооцоход баримтлах хугацаа, жилд байгуулах элэгдлийн хэмжээ” зэрэг бичиг баримтуудад тус тус тулгуурлан боловсруулсан.

Хамгаалсан аж ахуй байгуулах сонирхолтой аж ахуйн нэгж, махны үйлдвэр, тэнд мал эмнэлгийн хяналт, үйлчилгээ эрхлэх мал эмнэлгийн байгууллага, малын эмч нар энэхүү тайлан орсон өгөгдөл, мэдээллийг  ашиглаж болно.

Стандарт мах ХХК-ны захиалгаар  Европын холбооны сэргээн босголт хөгжлийн банк (MON-698-2019) –ны дэмжлэгээр хэрэгжүүлсэн “IMPLEMENTING FOOD safety мanagement system ISO22000:2018 AT MEAT PROCESSING ENTERPRISE” зөвлөх үйлчилгээний тайлангаас Мах ангилан савлах үйлдвэрийн хүнсний аюулгүй байдлын менежментийн болон мөшгөлтийн  тогтолцоо, техникийн шаардлага, баримт бичгийн бүрдэл, хэрэгжүүлэх арга замаас суралцаж болно.

Хэнтий аймгийн ХААГ-ын захиалга, Mercy corps Олон улсын байгууллагын дэмжлэгээр тус аймгийн Баянхутаг, Баянмөнх, Баян-Овоо суманд хэрэгжсэн төслийн хүрээнд орон нутгийнн МЭ-ийн лабораторийг хөгжүүлэх олон талын суурь судалгаа буюу тухайн сумын малын тоо толгой, халдварт, паразит өвчин, МАА-н бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, зах зээлийн судалгаанд тулгуурлан  тухайн  нэгжийн ажил үйлчилгээ, лабораторийн шинжилгээ, гарах зардал, шаардлагатай тоног төхөөрөмжийг судлан,  жагсаалт гаргаж, ашиг орлогийг тооцсан  ажлын тайлан юм.

Мал эмнэлгийн нэгжүүд нь энэхүү тайланг ашиглан хийх ажил, биенесс төлөвлөгөө, санхүүгийн шаардлагаа тодорхойлж болно.  Малын эмч С.Лхагвасүрэн, Ц.Сугир, эдийн засагч Д.Кадирбек нарын судалгааны баг ажилласан.

БСШУСЯ. АХБ L2766-MON: Дээд боловсролын шинэчлэлийн төслийн хүрээнд х хийсэн Судалгааны нээлттэй, дундын болон сүлжээ лабораторийн стандарт, эрх зүйн зөвлөх үйлчилгээний  тайлангаас Монгол улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулж байгаа судалгааны лабораторийн судалгаа, нөхцөл байдлын үнэлгээ, лабораториудын итгэмжлэгдэх чиглэл, стандарт, итгэмжлэлийн шаардлага зарчим, үйл явцын зураглалтай танилцаж болно.

Хүнс ХАА Яамны захиалга, Азийн хөгжлийн банкны санхүүжилтээр ойрхи дорнодын орнууд (Саудын Араб, Кувейт, Катар)-ын махны зах зээлийн судалгаа, нөхцөл байдлын үнэлгээ хийж, харьцуулсан дүгнэлт гаргах зорилгоор хийсэн, ”Хөдөө аж ахуйн нэмүү өртөгийн сүлжээг дэмжих” техник туслалцааны  ажлын тайлангаас Халал аргаар мах үйлдвэрлэх, экспортлох бизнесс сонирхогч болон  хяналт, судалгаа хийж байгаа хэн бүхэн олон сайхан мэдлэг, мэдээлэл, шаардлага, стандартуудыг  та сонирхож болно . Судалгааны багт E.Тилеубек, А.Досымбек, Б.Ерболат, Д.Оргил, С.Лхагвасүрэн  нар ажилласан.